تعریف جایگاه سوخت
فریدمن در کتاب خود جایگاه عرضه سوخت را بنگاه خردی معرفی می کند که در آن وسائط موتوری سوخت گیری می کنند، تعویض روغن می شوند و گاهی هم تعمیر می شوند. لازم به ذکر است که جایگاه های عرضه سوخت به عنوان کاربری های خدماتی شناخته می شوند و امروزه دامنه عرضه سوخت آنها گسترش یافته و از بنزین به سایر فرآورده ها مانند CNGT, CGH2, LPG و بیو سوخت توسعه یافته است. جایگاه های عرضه سوخت شامل دو قسمت کلی است: ۱) جایگاه به همراه پمپ های نازل بنزین و ۲) تاسیسات مرتبط از قبیل تعمیرگاه، فروش مواد خوراکی، تعویض روغن، کارواش، سرویسهای بهداشتی و غیره. در کشور ما اغلب جایگاه های عرضه سوخت درون شهری تنها به عرضه سوخت می پردازند و تاسیسات خدماتی جانبی در آن ها مشاهده نمی شود. اما در جایگاه های عرضه سوخت برون شهری به دلیل نیاز خودرو های عبوری به خدمات جانبی علاوه بر عرضه سوخت خدمات جانبی نیز تعبیه شده است.
در زبان انگلیسی بسته به نوع استفاده و موقعیت مکانی، واژه های متفاوتی برای جایگاه عرضه سوخت استفاده می شود. از جمله : gas station, service station, fueling station, petrol station, filling station البته در بیشتر تحقیقات کلمه filling station مورد استفاده قرار گرفته است.
انواع جایگاههای عرضه سوخت
برای شناخت و بررسی بهتر جایگاههای عرضه سوخت، در ابتدا به دسته بندی آنها پرداخته می شود. بطور کلی می توان جایگاههای عرضه سوخت را به دو دسته کلی تقسیم کرد: درون شهری و برون شهری. جایگاههای عرضه سوخت درون شهری دارای انواعی است که در نمودار زیر معرفی شده اند.
۱٫ جایگاههای عرضه بنزین و نفت گاز: که علاوه بر بنزین، نفت گاز هم عرضه می کند. در ایران صرفا خودروهای سنگین (انواع کامیونت، اتوبوس و …) از سوخت نفت گاز استفاده می کنند. به دلیل دارا بودن شرایط خاص (سرویس دهی به خودروهایی با ابعاد و اندازه های بزرگتر، سر و صدا، آلودگی، ترافیک و …) مکان یابی، طراحی و احداث این جایگاه ها نیازمند مطالعات جداگانه ای نسبت به دو نوع جایگاه سوخت دیگر است. البته این جایگاه ها به دلیل دارا بودن شرایط خاص ذکر شده در بالا معمولاً در مبادی ورودی و خروجی شهرها، کنار راههای اصلی، کمربندی ها، ترمینال های مسافر بری و حمل بار و مناطق کم تراکم شهری قرار دارند.
۲٫ جایگاههای عرضه بنزین: که فقط بنزین (معمولی یا سوپر) عرضه می کند. مدت زمان زیادی است که احداث جایگاه های عرضه سوخت مطرح شده و مطالعات زیادی به ویژگی های این جایگاه ها پرداخته اند.
۳٫ جایگاههای عرضه CNG : که منحصرا به عرضه CNG می پردازند. احداث جایگاه های عرضه سوخت CNG مدت زمان کمی است که مطرح شده است و تعداد این جایگاه ها در شهرها قابل توجه نبوده و عموما در حاشیه شهرها و مناطق کم تراکم شهری و دارای فضاهای باز ساخته شده اند. البته لازم به ذکر است که امروزه جایگاه هایی که به صورت همزمان توزیع کننده CNG و بنزین هستند نیز وجود دارد اما تعداد کمی از جایگاه ها را به خود اختصاص می دهند. در زمینه جایگاه های عرضه سوخت مطالعات نسبتاً کمتری صورت گرفته است.
انواع جایگاه های CNG
انواع جایگاه های متداول سوختگیری CNG را می توان به دو دسته کلی سوختگیری سریع و سوختگیری آرام تقسیم بندی نمود. معمولاً هنگامی از جایگاه های سوختگیری سریع استفاده میشود که زمان سوختگیری خودروها کم باشد (حدود ۲-۳ دقیقه برای هر خودرو). جایگاه های سوختگیری همگانی از نوع جایگاه های سوختگیری سریع میباشند و تعداد خودروهائی که به صورت همزمان میتوانند در این جایگاه ها سوختگیری نمایند، زیاد است. در این نوع جایگاه ها، گاز از لوله های اصلی بعد از اندازه گیری وارد کمپرسور چند مرحلهای شده و بعد از فشرده شدن در سیلندرهای مربوطه، ذخیره میشود. سپس گاز متراکم شده از مخازن ذخیره سازی به توزیع کننده ها فرستاده میشود و از طریق نازلهای سوختگیری به خودرو تزریق می شود. از جایگاه های سوختگیری آرام برای سوختگیری در زمان نسبتاً طولانی و کافی استفاده میگردد. در این نوع جایگاه ها نیازی به استفاده از مخازن ذخیره سازی فشار بالا نبوده و خودروها مستقیماً از کمپرسورها سوختگیری میکنند. این فرآیند معمولاً ۸-۶ ساعت طول می کشد. از این نوع سوختگیری می توان برای سوختگیری در پارکینگ منازل به هنگام شب یا در کارهای تحقیقاتی استفاده نمود، به این نوع کمپرسورها، کمپرسورهای خانگی گفته می شود. در شکل زیر نمایی از جایگاه های نوع سریع و آرام نشان داده شده است.
| الف | ب |
انواع جایگاه های سوخت گیری: الف) سوختگیری سریع ، ب) سوختگیری آرام
از دیگر انواع جایگاه ها که زیاد هم متداول نیستند می توان به جایگاه های روستائی (مادر-دختر Mother _ Daughter ) و جایگاه های سیار نیز اشاره کرد. در جایگاه های روستایی تریلرهای حامل CNG جایگزین خطوط لوله انتقال گاز طبیعی می باشند و در جایگاه های سیار کلیه تجهیزات سوخت گیری بر روی تریلی تعبیه شده است.
بررسی روند پیدایش و تحول جایگاههای عرضه سوخت CNGدر ایران و جهان
دو شوک نفتی در سالهای ۱۹۷۴ و ۱۹۷۹ و پیرو آن بروز محدودیت های ناشی از وابستگی به سوخت های متکی بر نفت عامل اصلی رونق استفاده از گاز طبیعی در کشورهای مختلف بود. تا اواخر سال ۱۹۸۰، تعداد خودروهای تولید شده توسط سازندگان خودروهای گازسوز بسیار محدود بود. پس از آن انجمن انرژی جهان از سال ۱۹۹۵ در توکیو گاز طبیعی را به عنوان سوخت جایگزین سوختهای حمل و نقل اعلام کرد. با توجه به مسائل زیست محیطی و آلودگی هوا برنامه های مربوط به گاز سوز نمودن خودروها در سطح اروپا، امریکا و سایر کشورهای صنعتی به سرعت در حال گسترش می باشند. تاریخچه استفاده از گاز طبیعی در خودروها نشان می دهد که ایتالیا اولین کشوری است که از سال ۱۹۱۰ به فکر استفاده از گاز طبیعی فشرده به عنوان سوخت در خودرو افتاده و اکنون دارای بیش از ۳۷۰۰۰۰ خودروی گاز طبیعی سوز و حدود ۴۲۰ جایگاه CNG می باشد. سایر کشورها نیز در این زمینه فعالیت گسترده ای را آغاز نموده اند و تاکنون در رابطه با توسعه این صنعت از رشد قابل توجهی برخوردار بوده اند. کشورهای کانادا، نیوزیلند، ایتالیا، ژاپن، روسیه، آمریکا، آرژانتین، ترکیه، آذربایجان، هلند، چین و سایر کشورها در این زمینه تجربیات قابل توجهی دارند. در حال حاضر طبق آخرین آمار منتشره توسط انجمن بین المللی خودروهای گاز سوز (IANGV) بیش از ۵ میلیون خودرو با سوخت گاز طبیعی در جهان در حال تردد اند و بیش از ۹۰۰۰ جایگاه سوختگیری در جهان وجود دارد.
در ایران اولین خودروی گازسوز کشور در سال ۱۳۵۲ شمسی در قالب طرح تحقیقاتی تقلیل دود وسایط نقلیه توسط دکتر تقی ابتکار در کارگاه اتومکانیک دانشکده فنی دانشگاه تهران ساخته شد. در سال ۱۳۵۳ طرح گازسوز کردن خودروها به صورت آزمایشی در شهر شیراز با تبدیل ۱۲۰۰ دستگاه سواری به مرحله اجرا درآمد و دو ایستگاه سوختگیری برای سرویس دهی به این خودروها احداث گردید. این روند به تدریج در سایر شهرهای کشور نیز ادامه پیدا کرد تا اینکه در سال ۱۳۷۹ وزارت نفت در راستای اجرای سیاست های راهبردی کشور در بخش انرژی و انجام وظایف محوله در چارچوب قوانین بودجه سنواتی، با هدف تحقق اهداف بلند مدت برنامه های اقتصادی کشور و برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، اقدام به تاسیس شرکت بهینه سازی مصرف سوخت کشور کرد تا با متمرکز کردن فعالیت های خود در زمینه بهینه سازی مصرف انرژی در سیستم حمل و نقل کشور به خاطر وفور منابع طبیعی گاز و همچنین کمبود درصد آلاینده های تولید شده در اثر سوخت گاز طبیعی، سیاست جایگزینی خودروهای گازسوز به جای خودروهای بنزینی و دیزلی را در دستور کار خود قرار دهد.
در سال ۱۳۸۱ فاز اول احداث جایگاه گاز آغاز گردید که سه جایگاه نمونه توسط شرکت بهینه سازی مصرف سوخت در تهران راه اندازی شد. همچنین ۶ جایگاه در شهرهای کرج(۲)، مشهد(۲)، شیراز(۱) و لردگان(۱) احداث گردید. در سال ۱۳۸۲ عملیات اجرایی احداث ۱۸۰ جایگاه در ۱۵ شهر ایران، توسط شرکت بهینه سازی مصرف سوخت کشور آغاز گردید که در شهر های تهران، مشهد، شیراز، اصفهان، تبریز، زنجان، قزوین، کاشان، رشت، قم، کرج و اراک و مسیرهای تهران- مشهد، قم- کاشان و کاشان- اصفهان راه اندازی شدند. در سال ۱۳۸۳ فاز دوم احداث جایگاهها شامل احداث جمعا ۵۱۰ ایستگاه در کل ایران آغاز شد که تاکنون نیز ادامه دارد. خلاصه وضعیت تعداد جایگاه های سوخت CNG در ایران تا پایان نیمه اول سال ۱۳۸۶ مطابق جدول زیر است :
جدول شماره ۱ ) جمع کل جایگاه های CNG موجود در ایران
| تعداد جایگاه های بهره برداری شده و آماده تحویل | تعداد جایگاه های آماده بهره برداری | جمع جایگاه های بهره برداری شده | درحال ساخت | جمع کل |
| ۲۲۶ | ۳۶۲ | ۵۸۸ | ۳۷۴ | ۹۰۳ |
منبع: http://cng.niopdc.ir